Puchacz (Bubo bubo)

Identyfikacja:

Największa sowa świata. Wrażenie wielkości i masywności potęgują duża i okrągła głowa oraz gęste, puszyste upierzenie. Dymorfizm płciowy wyrażony w rozmiarze (samica większa o ok. 15%), nie w ubarwieniu. Długość ciała 60-78 cm. Rozpiętość skrzydeł 138-170 cm. Masa ciała: samica ok. 2,3-4,2 kg, samiec ok. 1,6-2,8 kg.

Pokrój ciała określany jako „baryłkowaty”. Pęki piór, tzw. uszy długie (8-10 cm), zwykle ułożone poziomo. W sytuacji zaniepokojenia i wabienia czy pohukiwania postawione, a podczas lotu niewidoczne. Oczy w kolorze ciemnopomarańczowym. Nogi i stopy mocno opierzone, co chroni ptaki przed urazami i wychłodzeniem. Szlara słabo zaznaczona. Dziób ciemny, podbródek jasny. Ubarwienie ciała w tonacji ciemnobrązowej z wzorem przypominającym korę drzewa (kamuflaż). Spód ciała bardziej żółtawo-brązowy z podłużnym, ciemnym kreskowaniem, zwłaszcza na piersi. Takie ubarwienie sprawia, że ptak – mimo swoich rozmiarów – jest słabo widoczny w terenie, w tym w koronie drzew.

W locie okrągłe i szerokie skrzydła oraz duża, „zaostrzona” głowa. Lot energiczny i raczej stabilny, czasami nieco chwiejny. Dość płytko, ale twardo uderza zgiętymi skrzydłami w prostym ślizgu, co stwarza wrażenie lotu myszołowa czy orlika. Potrafi robić zwinne i nagłe zwroty.

Zachowanie:

Aktywny zarówno o zmierzchu, jak i w nocy, czasami również i za dnia. W dzień przesiaduje w koronie drzewa, na grubej gałęzi w pobliżu pnia, a w górach na półce skalnej – w miejscach, skąd ma dobry widok na otoczenie. Kamuflujące ubarwienie nie ułatwia obserwatorom dostrzeżenia puchacza. Wskazówką może być np. uporczywe nękanie

ze strony innych ptaków. Obecność puchacza zdradzają również miejsca dziennego pobytu i tzw. wypluwkowe, ukryte często w pobliżu gniazda, pośród gęstych koron drzew z dobrym dolotem. Miejsca te oznakowane są gęstym, białym lub kremowym kałem, który strukturą przypomina farbę emulsyjną. Ponadto bardzo dobrą wskazówką jest obecność resztek ofiar (zwłaszcza charakterystycznych resztek jeży), wypluwek i piór.

W pobliżu gniazda w obecności intruza puchacz często jest wycofany, ustępliwy i nienapastliwy. W stosunku do ludzi rzadko bywa agresywny.

Podczas polowania siada w eksponowanych miejscach (czatowniach), którymi mogą być np. samotne drzewa, słupy lub inne wysokie miejsca z dobrą widocznością. Potrafi też polować nisko, z lotu patrolowego.

Głos:

Głos terytorialnego samca to donośne, głębokie, powtarzane co 8-12 sek. pohukiwanie „uu-hu” (pierwsza sylaba wyraźnie zaakcentowana, druga opadająca). Głos słyszany jest z odległości 1,5-2 czasami nawet 4 km, z bliska niknie. Z dużej odległości, kiedy wyraźniej słychać tylko pierwszą sylabę można pomylić go z głosem uszatki, zawołania uszatki są jednak wyraźnie częstsze (co 3-4 sek.). Samiec wydaje głosy z eksponowanych miejsc: skał, wierzchołków drzew. Niektóre osobniki są mniej aktywne głosowo.

Głos samicy jest o oktawę wyższy. Odzywa się z mniejszą częstotliwością i rzadziej, czasami w duecie z samcem. Wydaje szereg różnych głosów, w tym często kontaktowy, ochrypły i szczekający „rhew” przypominający skrzeczenie czapli siwej. W zaniepokojeniu wydaje przytłumiony i nosowy dźwięk „gał”, który przypomina mewę. Głos ostrzegawczy to szybkie, głośne i nosowe szczekanie: „kła”, często w 3 lub 5 powtórzeniach.

Pisklęta w gnieździe nawołują cicho, a po jego opuszczeniu żebrzą ostrym, głośnym, matowym „hhłeee” (przypominającym heblowanie drewna). O swoim położeniu informują rodziców głosem skrzeczącym i ostrym: „wszii” lub „wsziju”.

Puchacz odzywa się niemal przez cały rok, z wyraźnym nasileniem zimą w okresie przed złożeniem jaj (I-II, w górach czasami do połowy III), i jesienią (IX-X). W okresie tokowania, pod koniec zimy, ich hukanie słyszalne jest całą noc. Poza tym okresem szczyty aktywności to pierwsza godzina po zachodzie słońca oraz godziny 21-23 i 2-5 rano.

Pokarm:

Sowa o dość szerokim spektrum pokarmowym. Poluje głównie na ssaki (60% diety) i ptaki (20% diety), przeważnie o masie 20-1500 g, rzadziej na większe ofiary (np. zające, lisy). Większość jego ofiar waży ponad 100 g, są to głównie: karczowniki, jeże, szczury, krety, gołębie, kuropatwy, sójki, kruki, różne gatunki kaczek. Istotną częścią jego diety są również ptaki szponiaste i sowy (myszołów, puszczyk, uszatka). Uzupełnieniem diety mogą być płazy, gady lub zbierane z brzegu ryby. Upolowane gryzonie połyka w całości, wcześniej dusząc je szponami. Większe ofiary przytrzymuje szponami i zabija je dziobem, rozbijając im czaszkę. Prawdopodobnie korzysta również z padliny.
Nadmiar ofiar magazynuje w pobliżu gniazda, np. pod korzeniami drzew, między skałami.
Wypatruje ofiary aktywnie, latając nisko nad ziemią, lub z zasiadki. Potrafi pochwycić zdobycz z wody.

Wypluwka:

Bardzo duża (średnio 31 x 77 mm, choć rozmiarem dochodzi nawet do 60 mm szerokości i 178 mm długości). Zbita, koloru jasnobrązowego lub szarego. W wypluwkach puchacza dość dobrze zachowują się kości długie i czaszki. Wypluwki zawierają też pióra i dzioby oraz kolce jeży.

Biotop:

Gatunek osiadły, typowo leśny i górski. Związany jest z urozmaiconymi, rozległymi i odludnymi obszarami skalistymi, wąwozami i starymi drzewostanami (olsy, łęgi, torfowiska, bory). Unika wnętrza litych i zwartych drzewostanów. Jego terytoria obejmują luźne starodrzewia i tereny otwarte (śródleśne jeziora i inne zbiorniki wodne), które stanowią idealną bazę pokarmową i miejsce gniazdowania. Zwarte kompleksy zasiedla zdecydowanie rzadziej, ponieważ polowanie w takim biotopie jest mniej efektywne niż na terenach otwartych. W górach natomiast centrum rewiru stanowi przeważnie półka/ściana skalna z miejscem gniazdowym do której łatwo ptakom się dostać.

Lęgi:

Nie buduje gniazd. Spora część populacji gnieździ się bezpośrednio na ziemi. W górach gnieździ się  na półce skalnej, w załomach i nawisach. Na obszarach leśnych w dołku pod pniem drzewa, pod wykrotem, w olsie na w kępach traw, krzewów i drzew. Gniazdo to płytki dołek obficie wypełniony rozkruszonymi wypluwkami, które samica rozgniata ciężarem własnego ciała, piórami i sierścią ofiar. Często korzysta ze starych gniazd innych ptaków: bocianów czarnych i ptaków drapieżnych.
Puchacz w swoim terytorium może posiadać kilka miejsc gniazdowania, które naprzemiennie wykorzystuje w kolejnych sezonach lęgowych. Ptak o dużych terytoriach, w granicach 20-25 km².

W okresie gniazdowania, które przeważnie trwa 3 miesiące, puchacze są szczególnie wrażliwe na wszelkie zakłócenia spokoju.

Przeważnie składa 2-3 jaja, rzadziej 1-4. Wielkość 50×60 mm. Jaja są białe, równobiegunowe, niemal kuliste. Skorupka gruba, praktycznie bez połysku, chropowata i często z wapiennymi bruzdkami.

Samica składa jaja w odstępach czasowych wynoszących 2-4 dni, przeważnie od lutego do pierwszej połowy kwietnia (zdarza się, choć rzadko, że w styczniu). Jaja wysiaduje przeważnie samica, począwszy od pierwszego jaja przez okres 5 tygodni. Pisklęta nie klują się jednocześnie; opuszczają gniazdo bardzo szybko (około 4.-5. tygodnia), często jeszcze jako nielotne osobniki. Ukrywają się pojedynczo pod osłoną korony drzew, w gęstych krzewach, turzycach i trawach. Zdolność do lotu osiągają w 7. tygodniu życia. Przeżywalność młodych jest niewielka i szacuje się ją na ok. 30%. Młode osobniki dojrzewają w 2.-3. roku życia.

Rozmieszczenie:

Gatunek skrajnie nieliczny. Występuje w rozproszeniu. W Polsce gnieździ się zaledwie w kilku regionach. Według ostatnich danych największa populacja (wielkopolsko-pomorska) stanowi ok. 60-70 par, lubelska 50-55 par, mazurska 30-35 par, karpacka 40 par, śląska 20 par, północnopodlaska 25-40 par.

Zagrożenia:

Jednym z głównych zagrożeń jest antropopresja – aktywność człowieka: sport, turystyka, szczególnie kwalifikowana, np. wspinaczka skałkowa, lub wypoczynek i piknikowanie, szczególnie nocne, w rewirze puchacza (np. w nieczynnych kamieniołomach). W okresie zbiorów runa leśnego również dochodzi do sytuacji stwarzających zagrożenie. Puchacz jest bowiem bardzo płochliwym, wrażliwym gatunkiem i już sama nasza obecność może doprowadzić do utraty lęgu. Szacuje się, że w ten sposób dochodzi przynajmniej do 30% strat.

Ponadto naziemne lęgi bardzo często (50-70% przypadków) kończą się rabunkiem przez lisy, kuny, jenoty, kruki czy dziki. Dużym zagrożeniem jest też celowe lub przypadkowe spłoszenie samicy wysiadującej jaja, co ma niejednokrotnie miejsce podczas prac leśnych. Ostatecznie prowadzi to do wychłodzenia jaj, porzucenia lęgu lub rabunku ze strony zwierzyny drapieżnej.

Kolejnym zagrożeniem są zmiany w środowisku, zarówno związane z gospodarką leśną, jak i rolną. Dotyczy to sposobów użytkowania ziemi, stosowania pestycydów, zabiegów pielęgnacyjnych, cięć i obecności człowieka w rewirach puchacza. Nadal ciągłym zagrożeniem jest ignorowanie przepisów dotyczących ochrony strefowej gatunku. Wpływ na śmiertelność puchacza mają też kolizje z liniami napowietrznymi, pojazdami czy wiatrakami.

Status ochronny:

Gatunek objęty ochroną gatunkową ścisłą. Strefa ochronna od gniazda: całoroczna – obszar w promieniu do 200 m, okresowa – obszar w promieniu do 500 m (termin: 01.01 – 31.07). Gatunek umieszczony w Polskiej Czerwonej Księdze oraz w Załączniku I Dyrektywy Ptasiej.