Budki lęgowe. Co może zagrażać sowom i jak minimalizować niebezpieczeństwo?

Jedną z form czynnej ochrony ptaków jest tworzenie dla nich sztucznych miejsc gniazdowania.

Budki lęgowe są powszechnie stosowanym narzędziem ochrony ptaków w środowiskach antropogenicznych, ale także w ubogich siedliskach półnaturalnych, np. w lasach gospodarczych. Uważa się, że pomagają one kompensować utratę naturalnych miejsc lęgowych spowodowanych wycinką drzew, urbanizacją i zmianami w krajobrazie rolniczym.

Jednakże coraz więcej badań wskazuje, że mogą one też działać jako pułapki ekologiczne, stwarzając także zagrożenie a nie tylko korzyści dla ptasich populacji.

Pułapka ekologiczna jest, bowiem zjawiskiem, w którym organizm wybiera siedlisko (w tym przypadku budkę, platformę lub skrzynkę lęgową), które wydaje się korzystne, ale w rzeczywistości zmniejsza jego przeżywalność i może doprowadzić do spadku sukcesu rozrodczego. W kontekście budek lęgowych oznacza to sytuację, w której ptaki chętnie zajmują sztuczne miejsce gniazdowania pomimo zagrożeń wynikających z ich użytkowania. Najczęściej wymieniane zagrożenia to:

• Zwiększona presja drapieżników – budki lęgowe często są dużo łatwiejsze do odnalezienia przez drapieżniki niż naturalne dziuple, wypróchnienia itp. Szczególnie narażone są budki o niewłaściwej konstrukcji, umiejscowione na otwartych terenach, bez osłony roślinności. Lokalizacja i zła konstrukcja budek lęgowych może ułatwić ssakom (np. kunom, koto, szopom), ptakom (np. sójkom, srokom, dzięciołom) dostęp do budki. W konsekwencji doprowadzić to może do strat w lęgach. Ważnym zagrożeniem dla sów – szczególnie gniazdującym w budynkach  i zakładanych tam budkach lęgowych są kuny Martes sp. Są one oportunistycznymi drapieżnikami, co oznacza, że w przypadku ograniczonego dostępu do innego pokarmu mogą intensywnie polować na ptaki gniazdujące w budynkach. Przyczyniając się w ten sposób do lokalnych spadków liczebności sów. Jest to drapieżnik doskonale przystosowany do wspinaczki, potrafiący dostać się do większości niezabezpieczonych konstrukcji. Kuna może nie tylko zniszczyć jaja i pisklęta, ale również atakować dorosłe osobniki, szczególnie samice wysiadujące jaja i ogrzewające pisklęta. Z fotopułapek montowanych przy platformach dla puchacza wiadome jest, że kuna nie waha się atakować samicy największej sowy na świecie – puchacza Bubo bubo (materiały Lubelskiego Towarzystwa Ornitologicznego). W niektórych regionach Polski zagrożeniem dla sów staje się także szop pracz Procyon lotor. A jest to gatunek zwiększający populację, inwazyjny.
• Pasożyty i choroby – budki lęgowe sprzyjają nagromadzeniu pasożytów (np. pcheł, roztoczy, muchówek krwiopijnych), które mogą negatywnie wpływać na zdrowie, rozwój i życie piskląt. Wysokie zagęszczenie ptaków w ograniczonej przestrzeni może także sprzyjać rozprzestrzenianiu się chorób.
• Nieodpowiednie warunki mikroklimatyczne – budki mogą mieć gorsze właściwości termoizolacyjne niż naturalne dziuple, co prowadzi do przegrzewania się piskląt w ciepłe dni i/lub nadmiernego wychłodzenia w chłodniejszych okresach.
• Zachęcenia do zasiedlania niekorzystnych siedlisk – obecność budek montowanych w nieodpowiednich miejscach może skłaniać ptaki do zasiedlania obszarów, które w rzeczywistości nie zapewniają odpowiednich warunków pokarmowych ani osłony przed drapieżnikami, czy są ubogie w miejsca odpowiednie do polowania z czatowni. Natomiast wysoka konkurencja budek na niewielkim obszarze może prowadzić do wzrostu konkurencji międzygatunkowej i wewnątrzgatunkowej, co może wpływać na parametry rozrodu.

Minimalizowanie negatywnych skutków  montowania budek lęgowych można osiągnąć m.in. poprzez:

• Dobre planowanie ich rozmieszczenia, unikając obszarów o wysokim zagrożeniu drapieżnictwem.
• Stosowanie odpowiednich konstrukcji, np. z materiałów dobrze izolujących, z otworami o odpowiedniej średnicy i na właściwej wysokości, zabezpieczonymi przed drapieżnikami. W przypadku niektórych gatunków sów, np. płomykówki Tyto alba, ważne jest też odpowiednie zaciemnienie komory lęgowej.
• Regularne czyszczenie i konserwację budek w celu zmniejszenia presji pasożytów i chorób.
• Monitorowanie i regularne kontrole budek.

W kontekście ochrony sów najważniejsze czynniki minimalizujące negatywne skutki to:

• Lokalizowanie budek w miejscach stwarzających ptakom zdobywanie pokarmu w najbliższej okolicy.
• Prawidłowe zamontowanie budek w budynkach i/lub na budynkach.
• Odpowiednie lokalizowanie bud, koszy, platform lęgowych dedykowanych odpowiednim gatunkom sów.
• Odpowiednie zabezpieczenie zamontowanej budki przed drapieżnikami naziemnymi i konkurencyjnymi gatunkami ptaków.

Podsumowując, choć sztuczne miejsce gniazdowania mogą pełnić pozytywną rolę w ochronie ptaków (sów), warto dokładnie przeanalizować potrzeby lokalnych populacji, możliwości lokalizacji budek. Nawet przy drobnych niejasnościach, obawach należy skorzystać z porad i skonsultować swoje plany z profesjonalistami, organizacjami zajmującymi się czynną ochroną awifauny, które mają w tym zakresie duże doświadczenie. W przypadku sów jest to nasze Stowarzyszenie.

Tekst: Paweł Czechowski

Zdjęcie: budka lęgowa typu holenderskiego (ze zmianami) dla pójdźki Athene noctoa.
Fot. Edwin Siwek

Podziel się! Share!00